Bài viết này như một nén tâm hương tưởng nhớ người anh hùng chống quân xâm lược, để ngày đất nước hoàn toàn độc lập càng được trân trọng, mà cũng không quên những ngày đau thương trong lịch sử.
Năm 1874, hòa ước Giáp Thân được ký kết tại Sài Gòn, Pháp trả lại các tỉnh miền Bắc đã chiếm khi đánh hạ thành Hà Nội năm 1873, đổi lại được cai trị toàn cõi Nam kỳ và quyền tự do mua bán ở Bắc và Trung kỳ. Tuy nhiên để thực hiện tham vọng và kế hoạch muốn chiếm hết nước ta đã định trước, lấy cớ triều đình Huế còn giao thiệp với nhà Thanh, ngày 21/4/1882 đại tá Henri Riviere đem hơn 500 quân đóng ở Đồn Thủy, Hà Nội. Trên sông Hồng điều hai tàu chiến trang bị 5 đại bác 40 ly và 1 đại bác 120 ly uy hiếp cửa thành phía Bắc. Trong khi Pháp điều quân, Tổng đốc Hoàng Diệu đã chuẩn bị cuộc phòng thủ và báo cáo xin triều đình cho quân Thống đốc Quân vụ Bắc kỳ Hoàng Tá Viêm về ứng cứu. Nhưng vua Tự Đức không chuẩn thuận mà than rằng: “Tiến thối đều khó, không dự phòng thì trúng kế họ, dự phòng mà không nhằm cũng không ích gì, chỉ có kẻ hào kiệt biết dự bị mà không để có hình tích, khi động có thể ứng cứu được mới là thượng sách”(1).
Sáng sớm ngày 25/4/1882 Pháp gởi tối hậu thư đòi giao nộp thành Hà Nội. Đến 8 giờ thì nổ súng công thành. Tổng đốc Hoàng Diệu lên cửa Bắc đốc quan quân chống giữ. Đến 10 giờ kho thuốc súng nổ, thành vỡ. Ông viết Di biểu gởi về triều đình rồi vào Võ Miếu thắt cổ tự vẫn.
Dưới đây là lời kể lại của ông cử Nguyễn Đình Trọng, chỉ huy toán lính bảo vệ Tổng đốc Hoàng Diệu, do Nguyễn Tường Phượng ghi: “... Đề đốc Lê Trinh giữ cửa Đông bỏ chạy. Chỉ còn phó lãnh binh Hồ Văn Phong đứng kèm với quan Tổng đốc. Ở cửa Tây thì lãnh binh Lê Trực thấy núng cũng tháo lui. Ở cửa Nam thì thủy sư lãnh binh Nguyễn Đình Khang cố thủ.
“Pháp quân bắn vào cửa Bắc dữ quá. Quan thượng Hoàng Diệu mới lên voi chạy vào Hành cung. Vào sân rồng lạy năm lạy, vừa lạy vừa khóc rồi quay ra. Lúc ấy quan Tổng đốc chít khăn xanh, mặc áo the thâm, thắt lưng nhiễu điều, tay cầm kiếm. Ngài đến cửa Võ Miếu xuống voi, đi vào có mười võ sư sung suất đội đi theo.
“Đến đây, ngài đuổi cả ra và bảo rằng: “Ai muốn về Huế thì về, còn ai muốn đánh thì theo lên quân thứ Sơn Tây”. Nói xong, ngài vào Võ Miếu, đóng sập cửa lại, cởi khăn chít, buộc lên cây táo mà tự vẫn”(2).
Trích Di Biểu gởi vua Tự Đức của ông Hoàng Diệu (Bản dịch của ông Hoàng Xuân Hãn): “…Tôi trộm nghĩ rằng Hà Thành là đất cuống họng của Bắc - kỳ, lại là khu yếu hại của bản quốc. Nếu một ngày tan tành như đất lở, thì các tỉnh lần lượt mất như ngói bong. Tôi lấy làm lo. Khẩn tư các hạt, tâu lên triều đình. Xin thêm viện binh, may sớm kịp việc.
Thế mà chiếu thư mấy lần ban xuống: Quở tôi việc đem quân dọa dẫm, bắt tôi tội chế ngự thất thời. Kính đọc lời dạy, thấy rất nghiêm khắc. Quan dân thất vọng, tiến thoái lưỡng nan…”(3).
Có rất nhiều thơ, văn tế, câu đối ca ngợi và thương tiếc ông. Trước mộ ông Hoàng Diệu tại quê nhà làng Xuân Đài, xã Điện Quang, thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam có khắc một cặp đối viếng bằng chữ Hán của ông Tôn Thất Thuyết, đại thần triều Nguyễn.
一 死 成 名 自 古 英 雄 非 所 願
平 生 忠 義 當 年 大 局 豈 無 心
Phiên âm: Nhứt tử thành danh, tự cổ anh hùng phi sở nguyện
Bình sinh trung nghĩa, đương niên đại cục khởi vô tâm
Tạm dịch: Một chết nên danh, tự cổ anh hùng không nguyện ước
Suốt đời trung nghĩa, đương thời đại cuộc há vô tâm.
Câu đối đã nói lên khí tiết sáng ngời của một người yêu nước dám bỏ mình vì đại cuộc. Không phải người anh hùng muốn lấy cái chết để nổi danh, mà lương tâm và chí khí không cho phép ông làm khác. Thành mất, người chỉ huy cao nhất chọn cái chết theo thành cho tròn nợ nước, để những thuộc hạ và binh lính được quyền sống trở về, hoặc chọn con đường tiếp tục chiến đấu chống quân xâm lược.
Sự quyết liệt hy sinh của ông Hoàng Diệu cũng như của người tiền nhiệm Nguyễn Tri Phương và nhiều người anh hùng khác trong cuộc chiến không cân sức với quân xâm lược Pháp, đã chạm mạnh vào trái tim và khối óc của các thế hệ người Việt Nam yêu nước. Nó không chỉ: “…Bằng sự tuẫn tiết, Hoàng Diệu đã nêu tấm gương vì nước quên mình, khêu dậy lòng yêu nước, cổ vũ tinh thần kiên quyết chống xâm lược ở lớp lớp người đương thời…”(4). Quan trọng hơn, cái chết bi tráng của ông đã góp phần làm cho xã hội quay lưng lại với chế độ quân chủ chuyên chế, lạc hậu, chỉ lo giữ ngai vàng, mở đường cho dân tộc Việt Nam bước vào thời kỳ cách mạng dân chủ mới, với mong muốn đất nước phải hùng cường, không còn một bóng quân xâm lược.
(1): Theo Phan Khoang Việt Nam thuộc sử (1862-1945). Trích sách Hoàng Diệu (1829-1882). Tác giả Nguyễn Hoàng Viên, Nhà xuất bản Đà Nẵng năm 2001, trang 155. (2): Trích Sách đã dẫn, trang 20. (3): Sách đã dẫn, trang 48. (4): Theo Nguyễn Hoàng Viên, Sách đã dẫn, trang 21.
.jpeg "“Bò tót” húc văng “Gà trống”")
.jpg "Kính mời độc giả đón đọc báo in Bình Thuận hôm nay (6/6)")
