Vẻ đẹp em xưa trong ca dao

“Sáng ngày em đi hái dâu/ Gặp hai anh ấy ngồi câu Thạch Bàn/ Hai anh đứng dậy hỏi han/ Hỏi rằng: “Cô ấy vội vàng đi đâu?”/ Thưa rằng: “Tôi đi hái dâu”/ Hai anh mở túi đưa trầu cho ăn/ Thưa rằng: “Bác mẹ tôi răn:/ Làm thân con gái chớ ăn trầu người”. Bài ca dao vẽ nên bức tranh dân dã, với sự gặp gỡ tình cờ giữa cô gái đi hái dâu và hai chàng trai ngồi câu cá, trong khung cảnh thanh bình, một không gian gần gũi quen thuộc của người lao động ở làng quê. Thấy cô gái đi qua, hai anh đứng dậy đon đả hỏi han chào mời làm quen, “mở túi đưa trầu cho ăn”. Thời xưa, người ta dùng miếng trầu để mở đầu cho sự kết nối. Nếu nhận trầu của người mời là người nhận thể hiện sự đồng ý kết bạn. Ở đây cô gái từ chối một cách khéo léo: “Thưa rằng: “Bác mẹ tôi răn:/ Làm thân con gái chớ ăn trầu người”. Ấy là mượn lời của cha mẹ để làm tấm lá chắn cho vững chắc, bởi cha mẹ đã răn dạy, làm con ai dám trái lời. Qua đó, ta thấy hiện lên vẻ đẹp của người con gái Việt Nam xưa: với lời từ chối ý nhị, vừa thể hiện phẩm hạnh đoan trang, hồn nhiên trong sáng, vừa giữ được nếp nhà lễ phép trong quan hệ ứng xử, từ chối mà không làm mất lòng người nghe.  

Thế nhưng, ở một góc độ khác, dẫu lễ giáo phong kiến khắt khe vẫn không rào cản được sức sống mạnh mẽ trong tình cảm lứa đôi của những người con gái yêu đời, yêu cuộc sống, của trái tim nồng cháy thiết tha đi tìm một nửa còn lại trong đời người mà thượng đế đã ban tặng có từ thời Eva và Adam. Với câu ca dao: “Ước gì sông rộng một gang/ Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi”, ta thấy cách bộc lộ tình yêu của người con gái ở đây khác với cô gái hái dâu bên trên, một ước mơ bay bổng lạ thường.

Bài ca dao là lời cô gái, chỉ với hai câu lục bát, nhưng đủ để bày tỏ ước mơ, diễn tả tình yêu đôi lứa dạt dào cảm xúc, thiết tha, mãnh liệt. Là bức tranh thơ ngôn tình thơ mộng, thể hiện nét đẹp ý nhị và dễ thương của người con gái Việt Nam. Mở đầu bài ca dao là hình ảnh con sông, đó là hình ảnh mang tính biểu tượng về sự ngăn cách, như Nguyễn Bính từng nói trong Tương tư: “Bảo rằng cách trở đò giang”. Chính con sông đó đã ngăn cản làm cho em với chàng khó được gặp nhau. Không gặp nhau thì nhung nhớ đợi chờ, mà cảm xúc nhớ nhung trong tình yêu nó dữ dội, quay quắt lắm (Nhớ ai bổi hổi bồi hồi/ Như đứng đống lửa như ngồi đống than – ca dao). Cái khoảng cách ấy chắc rộng lớn, vượt ra khỏi tầm tay, nên cô gái mới “Ước gì sông rộng một gang”. Một ước mơ cường điệu, hết sức lãng mạn, muốn không gian ngăn cách kia thu hẹp lại, nằm trong tầm tay của mình, “sông rộng một gang” thôi. Nghe qua thật vô lý, bởi có dòng sông nào kích cỡ rộng một gang đâu. Nhưng trong cái vô lý đó lại trở thành có lý trong mơ ước của tình yêu. Con sông hẹp bằng một gang thì cô gái mới đủ sức dùng cái vật liệu dải yếm của mình để thực hiện bắc cầu cho chàng sang chơi.

Bài ca dao chỉ hai câu nhưng đề cập đến ba hình tượng: con sông, cây cầu và dải yếm, và đằng sau ba hình ảnh ấy là một trái tim nồng nàn trông ngóng. Đặc biệt cây cầu là hình ảnh quen thuộc trong ca dao, bởi nó không xa lạ với làng quê, nơi nào cũng có sông rạch, để thuận tiện cho việc giao thông, lại có những chiếc cầu bắc qua để nối đôi bờ. Ở nông thôn xưa, cầu thường là địa chỉ cho trai gái hẹn hò gặp nhau, nó cũng là không gian trữ tình đầy thơ mộng, là biểu tượng kết nối tình yêu được người bình dân gửi gắm qua ca dao. Nhưng người bình dân mượn hình ảnh chiếc cầu để biểu đạt tình yêu trong ca dao là những chiếc cầu dệt bằng vật liệu trong tưởng tượng khác thường mà rất nên thơ, như: “Gần đây mà chẳng sang chơi,/ Để em ngắt ngọn mồng tơi bắc cầu./ Sợ rằng chàng chả qua cầu,/ Cho tốn công thợ, cho sầu lòng em”. Hay: “Hai ta cách một con sông,/ Muốn sang anh ngã cành hồng cho sang”. Chiếc cầu bằng ngọn mồng tơi, bằng cành hồng đều là những sản phẩm mang tính ước lệ, cũng như chiếc cầu dải yếm kia, là cảm hứng thẩm mỹ sáng tác ca dao. Nhưng chiếc cầu “dải yếm” vô cùng đặc sắc, khác với “cành hồng, mồng tơi”. Chủ thể trữ tình ở đây vô cùng táo bạo, bất chấp sự ràng buộc khắt khe của lễ giáo phong kiến. Nếu mồng tơi, cành hồng là vật thể thiên nhiên lấy từ bên ngoài, thì dải yếm là vật luôn gắn chặt với thân thể người con gái. Dùng cái vật thân thiết nhất ôm chặt quanh người mình để bắc cầu cho người yêu sang quả là một cách biểu lộ táo bạo, nhưng cũng rất chân tình, nên chẳng ai phê phán, mà lại đồng tình ủng hộ; còn chàng trai kia, không biết khi nghe có hình dung ra lúc đặt chân lên chiếc cầu ấy có thấy được tình cảm của người con gái quý giá đến mức nào không.

Cái dải yếm nghĩ cũng bình thường, nhưng khi được đem ra bắc cầu để đón người yêu sang chơi thì cái dải yếm kia trở nên huyền ảo và chiếc cầu, dải yếm đi vào ca dao đẹp đến lung linh tuyệt mỹ.